Η διάσπαση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε δυτική και ανατολική

Η διάσπαση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε δυτική και ανατολική: Πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές ρωγμές πέρα από τη θρησκευτική επιφάνεια

Του Ευάγγελου Αλεξανδρή Ανδρούτσου

Ο θάνατος ενός Πάπα, κάποτε θα γέμιζε χαρά και αγαλίαση σε καρδιές εκατομμύρια χριστιανών που τον θεωρούσαν αιρετικό, άνθρωπο του διαβόλου, αιτία της παρακμής του χριστιανισμού με τα ανεκτικά του ήθη και το μεγαλείο του αλάνθαστου, εντεταλμένου του Χριστού στη Γη που διεκδικούσε ως ανώτατη θρησκευτική αρχή της Οικουμένης. Σήμερα όμως δεν συμβαίνει πια αυτό, αντίθετα, όχι μόνο οι χριστιανοί, αλλά όλοι, θρησκευόμενοι και μη, αισθάνονται πως η απουσία ενός ακούραστου εργάτη της ειρήνης και αλληλεγγύης εκλείπει πλέον από την παγκόσμια διαπραγμάτευση μεταξύ των δυνάμεων του τρόμου, της πολυπολικής ισορροπίας της τεχνοεπιστημονικής πολεμικής εφαρμογής, που απειλή την ίδια τη ζωή στον πλανήτη μας. Αλλά πώς γίνεται να συντηρούμε ακόμα μνήμες ενός παρελθόντος εχθρικών σχέσεων, αφού μιλάμε για μια ενιαία Ρωμαϊκή κυριαρχία;

Η πτώση της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.) και η επιβίωση της ανατολικής (αυτό που λανθασμένα, για προπαγανδιστικούς λόγους ονομάζεται Βυζάντιο μέχρι το 1453) συχνά παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα θρησκευτικών διενέξεων. Ωστόσο, οι πραγματικοί λόγοι ήταν βαθύτεροι: γεωπολιτικές ρωγμές, οικονομική παρακμή, πολιτισμικές αποξενώσεις και στρατιωτικές αδυναμίες. Ας δούμε εν συντομία το ιστορικό πλαίσιο:

Η Τριαρχία, ο ανταγωνισμός για την κληρονομιά της Ρώμης και η επικράτηση του Κωσταντίνου: Πώς οι προσωπικές φιλοδοξίες διαμόρφωσαν τη μοίρα της αυτοκρατορίας

Η Τριαρχία (293 μ.Χ.) του Διοκλητιανού ήταν μια ιδιοφυής αλλά εύθραυστη πολιτική διάταξη, που χώριζε τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία του Καίσαρα Αυγούστου σε Δύση (Άουγκουστος: Μαξιμιανός, Καίσαρας: Κωστάντιος Χλωρός) και Ανατολή (Άουγκουστος: Διοκλητιανός, Καίσαρας: Γαλέριος). Ωστόσο, μετά την παραίτηση του Διοκλητιανού (305 μ.Χ.), η μάχη για την εξουσία μεταξύ των δυο διαδόχων εξερράγη σε εμφύλιο πόλεμο, όπου πρωταγωνίστησαν:

---

1. Οι κύριοι διάδοχοι και οι φιλοδοξίες τους

Α) Δύση:

• Μαξέντιος: Γιος του Μαξιμιανού, αυτοανακηρύχθηκε Άουγκουστος στη Ρώμη (306 μ.Χ.). Επαναστάτησε εναντίον του νόμιμου Καίσαρα Σεβήρου, τον οποίο εκτέλεσε.

• Κωνστάντιος Χλωρός: Καίσαρας της Δύσης, πέθανε το 306, αλλά ο γιος του, Κωσταντίνος, ανακηρύχθηκε Άουγκουστος από τα στρατεύματα που διοικούσε τότε στη Ρωμαϊκή κτήση της Βρετανίας.

Β) Ανατολή:

• Γαλέριος: Καίσαρας της Ανατολής, προσπάθησε να επιβάλει τη δική του τριαρχία μετά το 305, υποστηρίζοντας τον Λικίνιο ως Άουγκουστο της Δύσης.

• Μαξιμίνος Δάιας: Αυθαίρετα, πραξικοπηματικά όπως συνηθιζόταν τότε (και πρόσφατα στην Ελλάδα) ανέβηκε στην εξουσία, διεκδικώντας δικτατορικά την Ανατολή.

---

2. Ο εμφύλιος πόλεμος (306-324 μ.Χ.) και η στρατηγική του Κωσταντίνου

• Μάχη της Μιλβίας Γέφυρας (312 μ.Χ.): Ο Κωνσταντίνος νικά τον Μαξέντιο, εισέρχεται στη Ρώμη ως μοναδικός ηγέτης της Δύσης.

• Σύνοδος στο Μιλάνο (313 μ.Χ.): Ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος εκδίδουν το Διάταγμα του Μιλάνο, τερματίζοντας τους διωγμούς των χριστιανών.

• Πόλεμος Κωσταντίνου vs. Λικίνιου (324 μ.Χ.): Ο Κωσταντίνος, με στρατό από Βαλκάνιους Σλάβους (Θράκες, Ιλλυριούς) και Γερμανούς φοιδεράτους (ομοσπονδιακές φυλές), κατατροπώνει τον Λικίνιο στη Μάχη της Χρυσούπολης, γίνεται μοναδικός Αυτοκράτορας.

---

3. Η επικράτηση του Κωσταντίνου και της Ελένης: Θεμέλια της “Δεύτερης Ρώμης”

Α) Ο ρόλος της Ελένης

• Η μητέρα του Κωσταντίνου, Ελένη, ήταν μια ταπεινή γυναίκα από τη Ναϊσσό (σημερινή Νίς, Σερβία) και πιθανότατα κοινή πόρνη, αλλά έπαιξε κρίσιμο ρόλο:

  • Ως χριστιανή, ενίσχυσε τη θρησκευτική πολιτική του γιου της.

  • Η αναζήτηση του τιμίου σταυρού στην Ιερουσαλήμ (326 μ.Χ.) έδωσε στο Βυζάντιο θρησκευτικό, διπλωματικό και στρατιωτικό κύρος.

Β) Η στρατηγική του Κωσταντίνου

• Μεταφορά της πρωτεύουσας (330 μ.Χ.): Η Κωσταντινούπολη έγινε η “Νέα Ρώμη”, με στρατηγική θέση ανάμεσα σε Ευρώπη και Ασία, κοντά στην Αφρική, μέρη πλούσια, σιτοβολώνες του τότε κόσμου.

• Στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις: Επικράτησε χάρη στους Βαλκάνιους στρατιώτες (Θράκες, Ιλλυριοί), που ήταν πιστοί, φιλοπόλεμοι και άξιοι τεχνίτες της μάχης.

• Θρησκευτική ενοποίηση: Υποστήριξε τον χριστιανισμό, ως χρήσιμο δογματικό τσιμέντο των αναλφάβητων μαζών, αλλά διατήρησε την παγανιστική γραφειοκρατία για τη διοίκηση με επικράτηση της ελληνικής κουλτούρας και του λατινικού δικαίου.

---

4. Γιατί επιβίωσε η ανατολή ενώ έπεσε, παρήκμασε, κατέρρευσε η δύση;

• Γεωγραφία: Η Κωσταντινούπολη ήταν άτρωτη, με τριπλά τείχη και ελεγχόμενους εμπορικούς δρόμους.

• Πολιτισμική συνέχεια: Η ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Κωσταντινούπολης διατήρησε Ελληνική γλώσσα και Ρωμαϊκό δίκαιο, ενώ η Δύση κατακλύστηκε από Γερμανούς βασιλείς, έμμισθους Ρωμαίους στρατιώτες που στασίασαν κατά των αφεντικών τους για να έχουν προνόμια ελίτ στην εξουσία.

• Οικονομική υπεροχή: Ο χρυσός solidus του Βυζαντίου έγινε το δολάριο της εποχής.

---

1. Πολιτικοί λόγοι: Η αδυναμία της κεντρικής Ρωμαϊκής διοίκησης

• Διαφορετικές προτεραιότητες: Η δύση αντιμετώπιζε τις βαρβαρικές εισβολές (Γότθοι, Βάνδαλοι, Γερμανοί…), που γίνονταν από Ρωμαίους μισθοφόρους, κυρίως βαρβαρικής καταγωγής που διεκδικούσαν στρατιωτική και πολιτική εξουσία στη Ρώμη, ενώ η ανατολή απείχε από τις άμεσες απειλές και επικεντρώθηκε στην άμυνα των ανατολικών συνόρων (Πέρσες, Άραβες) χρησιμοποιώντας τους εκχριστιανισμένους βάρβαρους, Θράκες, Ιλλύριους, αργότερα Ρώσους κλπ για να πολεμά τις εσωτερικές αμφσβητήσεις της κυριαρχίας της Κωσταντινούπολης.

• Διοικητική αποκέντρωση: Οι αυτοκράτορες της Κωσταντινούπολης, στη συνέχεια του ανατολικού οράματος του ιδρυτή της, διατήρησαν ισχυρότερο γραφειοκρατικό κράτος βασισμένο στην εκλεπτισμένη διπλωματία αλλά και τον απολυταρχισμό της στρατιωτικής πειθαρχίας, τον καταναγκασμό της ωμής βίας, ενώ η Δύση καταρρακώθηκε από εσωτερικές συγκρούσεις και σφετερισμούς διαφθοράς.

---

2. Οικονομικοί παράγοντες: Ο πλούτος της ανατολής vs. η χρεοκοπία της δύσης

• Εμπόριο και γεωργία: Η Ανατολή ελέγχει τους κερδοφόρους εμπορικούς δρόμους (Μεσόγειος, δρόμος του μεταξιού, τρεις όμορες ήπειροι πυκνοκατοικημένες) και έχει πιο παραγωγικές γεωργικές περιοχές (Αίγυπτος, Μικρά Ασία).

• Νομισματική σταθερότητα: Το χρυσό νομίσμα (solidus) του Βυζαντίου παρέμεινε σταθερό, ενώ η Δύση υποτιμούσε συνεχώς το αργυρό νόμισμα, οδηγώντας σε υπερπληθωρισμό.

• Φορολογική κατάρρευση: Στη Δύση, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες απέφευγαν τη φορολογία, με διάφορα τεχνάσματα, δωροδοκίες, ύπουλες πρακτικές διαφθοράς και διαφυγής κερδών… υπονομεύοντας το κράτος.

---

3. Πολιτισμικές διαφορές: Το Βυζάντιο ως εξελληνισμένη ανατολή

• Γλώσσα: Η δύση μιλούσε λατινικά, η ανατολή σταδιακά υιοθέτησε τα ελληνικά, την κοινή ελληνιστική του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ως επίσημη γλώσσα (6ος αιώνας).

• Νομική παράδοση: Η ανατολική πλευρά της Ρωμαϊκής κυριαρχίας (Βυζάντιο) διατήρησε και ανανέωσε το Ρωμαϊκό Δίκαιο (Κώδικες Ιουστινιανού), ενώ η δύση επέστρεψε σε τοπικές βαρβαρικές συνήθειες, μια χαοτική ομοσπονδία βαρβαρικών κρατιδίων με αυτονομίες και έντονη κινητικότητα και αναμεταξύ τους εχθρότητα.

• Θρησκευτική αυτονομία: Η ανατολή ανέπτυξε δικό της θρησκευτικό δογματικό, φανατικό κοινό νου των μαζών (Ανατολική Ορθοδοξία), με έμφαση στη θεολογική λεπτότητα, ρητορική, φιλοσοφία, σε αντίθεση με τη δύση που κινήθηκε προς την παπική κεντρικοποίηση, επιβολή της ωμής εξουσίας με στρατιωτική πειθαρχία διαρκούς πολέμου.

---

4. Στρατιωτικές αποτυχίες: Η τέχνη της επιβίωσης

• Αποτελεσματικός στρατός: Το Βυζάντιο διατήρησε επαγγελματικό στρατό και ναυτικό, ενώ η Δύση βασίστηκε σε μισθοφόρους και βαρβαρικές πρόσκαιρες συμμαχίες.

• Ευέλικτη διπλωματία: Οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν δώρα, γάμους και πληρωμένη ειρήνη για να εξουδετερώσουν εχθρούς, αντί για άμεσες συγκρούσεις.

Η διάσπαση του Ρωμαϊκού κόσμου δεν ήταν απλά μια θρησκευτική ρήξη, αλλά η φυσική έκβαση γεωπολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών ρευμάτων. Το Βυζάντιο επέζησε για άλλα 1.000 χρόνια επειδή προσάρμοσε τις ρωμαϊκές παραδόσεις στις νέες πραγματικότητες, ενώ η Δύση κατέρρευσε υπό το βάρος της αδυναμίας προσαρμογής.

Η λέξη “Βυζάντιο” δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ από τους κατοίκους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν “Ρωμαίοι” (Ρωμαίοι / Romaioi / Ρωμιοί). Ο όρος επινοήθηκε από δυτικούς λόγιους κατά την Αναγέννηση, με σκοπό να αποξενώσει την Ευρώπη από την κληρονομιά της Κωσταντινούπολης και να δικαιολογήσει την υπεροχή της “Ιερής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας” της Γερμανίας με ιδρυτή τον Καρλομάγνο.

Ωστόσο, η συστηματική χρήση του ως πολιτικό εργαλείο έγινε μόνο τον 20ό αιώνα, όταν οι Μεγάλες Δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία) ήθελαν να ματαιώσουν την Ελληνική Μεγάλη Ιδέα, τον επεκτατικό εθνικισμό.

---

1. Πότε και γιατί εφευρέθηκε ο ιδεολογικός όρος “Βυζάντιο”;

Α) Η προέλευση του ονόματος

• Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική αποικία “Βύζας” των Ιώνων Μεγαραίων της Αττικής στην ανατολή, από το όνομα του αρχηγέτη της αποστολής Βύζαντα, τόπος όμως και ιστορία που είχαν ξεχαστεί εντελώς πριν 700 χρόνια από τότε που ίδρυσε ο Κωσταντίνος ο αγιοποιημένος ως “Μέγας” τη “Νέα Ρώμη” (330 μ.Χ.).

• Μέχρι το 1453 έως και τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οι αυτοκράτορες και ο ντόπιος λαός συνέχισαν να αυτοονομάζονται Ρωμαίοι – Ρωμιοί.

Β) Ο ρόλος των δυτικών λογίων

• Ιερώνυμος Βολφ (16ος αι.): Ο Γερμανός λόγιος έγραψε το “Corpus Historiae Byzantinae”, όπου επίσημα ξεχώρισε τη “Βυζαντινή Αυτοκρατορία” από τη Ρώμη ως διαφορετικές οντότητες με βάση το θρήσκευμα, ορθόδοι του Πατριάρχη ανατολικά, καθολικοί του Πάπα δυτικά.

• Σκοπός: Να δείξει ότι η δύση, “Ιερή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανού Καρλομάγνου”, ήταν η πραγματική κληρονόμος της Ρώμης, ενώ η ανατολή ήταν μια “εκφυλισμένη ελληνική παρωδία βαρβάρων“.

---

2. Πότε επικράτησε οριστικά ο όρος; Η σύγκρουση με τη Μεγάλη Ιδέα του ελλαδικού επεκτατικού εθνικισμού

Α) 19ος Αιώνας: Το “Βυζάντιο” ως όπλο κατά της Ελλάδας

• Μετά την Επανάσταση του 1821, η Ελλάδα διεκδικούσε την κληρονομιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Μ. Ιδέα: “Πόλης – Σμύρνης – Κύπρου – Αλεξάνδρειας…).

• Οι δυτικές δυνάμεις (ειδικά η Βρετανία) προώθησαν τον όρο “Βυζάντιο” για να:

  • Αποδυναμώσουν τις εδαφικές αξιώσεις της Ελλάδας ανατολικά, βόρεια αλλά και δυτικά προς την Ιταλία, την αρχαία “Μεγάλη Ελλάδα”.

  • Να δείξουν ότι οι “Έλληνες” δεν είχαν σχέση με τους “Ρωμαίους”, αλλά ήταν απλώς θρησκευτικός θύλακας.

Β) 20ός Αιώνας: Η τελική επίσημη υιοθέτηση

• Συνθήκη των Σεβρών (1920): Η ήττα της Ελλάδας στον επεκτατικό εθνικισμό και Ελληνοτουρκικό Πόλεμο (1919-1922) και η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας οδήγησαν στη διεθνή επιβολή του όρου.

• Ακαδημαϊκή επισημοποίηση: Στα πανεπιστήμια της Δύσης, η χρήση του “Βυζαντίου” έγινε κανόνας, ώστε να απομακρυνθεί η σύνδεση με τη σύγχρονη Ελλάδα.

---

3. Γιατί οι Έλληνες αντιστάθηκαν αρχικά στον όρο “Βυζάντιο”;

• Εθνική ταυτότητα: Οι Έλληνες του 19ου αιώνα (π.χ. Ρήγας Φεραίος, Αδάμ Κοέν = Αδαμάντιος Κοραής) μιλούσαν για “Ελληνορωμαϊκή Αυτοκρατορία”.

• Πολιτική προπαγάνδα: Το “Βυζάντιο” έδειχνε μια θρησκευτική, όχι εθνική κληρονομιά, μειώνοντας τις εδαφικές αξιώσεις με τη θερμή συναίνεση της ορθόδοξης εκκλησίας.

• Ιστορική συνέχεια: Η οθωμανική αυτοκρατορία αποκαλούσε τους χριστιανούς “Ρωμιοί”, δείχνοντας ότι η συνείδηση της Ρωμαϊκής κληρονομιάς είχε επιβιώσει.

---

Συμπέρασμα

Ο όρος “Βυζάντιο” δεν είναι αθώα ακαδημαϊκή έννοια, αλλά πολιτικό προπαγανδιστικό εργαλείο που σχεδιάστηκε σκόπιμα για να:

1. Ακυρώσει τη Ρωμαϊκή κληρονομιά της Κωσταντινούπολης.

2. Νεκρώσει τις εθνικιστικές επεκτατικές, αλυτρωτικές αξιώσεις των Ελλήνων (Μεγάλη Ιδέα).

3. Δικαιολογήσει τη δυτική ηγεμονία (Ιερή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία → ΝΑΤΟ).

Σήμερα, η επιστροφή στον όρο “Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία” δεν είναι απλώς ιστορική ακρίβεια, αλλά πολιτική πράξη που αμφισβητεί τη δυτική αφήγηση.

Σύνδεση με επικαιρότητα:
Η Τουρκία ακόμα χρησιμοποιεί τον όρο “Βυζάντιο” για να αρνηθεί την ύπαρξη ελληνικού πολιτισμού στην Κωσταντινούπολη, ενώ η Ελλάδα, με δειλία, υποχωρητικότητα, έλλειψη ικανής διπλωματίας, έχει δεχτεί αυτήν την ξένη επιβεβλημένη για συγκεκριμένα γεωπολιτικά συμφέροντα ορολογία.

Σύνδεση με την επικαιρότητα:
Σήμερα, η ΕΕ αντιμετωπίζει ανάλογες προκλήσεις (Βορράς vs. Νότος, οικονομικές καικοινωνικές, τεχνολογικές ανισότητες…χάσματα πολλών τύπων, απειλές διάσπασης σε πολλούς τομείς). Μαθαίνοντας από το παρελθόν, μπορούμε να κατανοήσουμε πώς οι ενώσεις διαλύονται ή επιβιώνουν για να αποφύγουμε νέα ιστορικά σχίσματα, πολιτισμικά χάσματα, οικονομικές καταρρεύσεις, που οδηγούν τους λαούς στις ίδιες πάντα ταλαιπωρίες στο όνομα της πολιτικής διαχείρησης του υλικού πλούτου από τις ελίτ εξουσίας. Μόνο μια ισχυρή Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να αποφέρει δημοκρατία, χρησιμότητα, ειρήνη, πρόοδο, αλληλεγγύη στους ευρωπαϊκούς λαούς.

---