Η Ευρώπη που αδειάζει: Ιταλία και Ελλάδα μπροστά στη δημογραφική ερημοποίηση των χωριών
του Ευάγγελου Αλεξανδρή Ανδρούτσου*
Σε ολόκληρη την Ευρώπη, χωριά που κάποτε έσφυζαν από ζωή, βρίσκονται σήμερα μπροστά σε μια αργή αλλά σταθερή εξαφάνιση. Η εσωτερική μετανάστευση, η συγκέντρωση υπηρεσιών στα μεγάλα αστικά κέντρα και η διαχρονική πολιτική παραμέληση δημιουργούν ένα φαινόμενο που δεν αφορά πλέον μονάχα την περιφέρεια, αλλά την ίδια την κοινωνική συνοχή και την πολιτισμική ταυτότητα της ηπείρου μας.
Η Ιταλία υπήρξε πρόσφατα στο επίκεντρο μιας συζήτησης που προκάλεσε έντονη ανησυχία: ο νέος αγροτικός αναπτυξιακός σχεδιασμός της μιλούσε –έστω και προσωρινά– για «συνοδεία σε μια διαδικασία μη αναστρέψιμου αποπληθυσμού». Λόγος τεχνοκρατικός, που όμως ακούστηκε σαν επισημοποίηση ενός θανάτου. Όχι πρόληψη. Όχι αναζωογόνηση. Αλλά διαχείριση της παρακμής.
Η ιταλική ύπαιθρος που παλεύει να μείνει ζωντανή
Περισσότεροι από 13,5 εκατομμύρια Ιταλοί ζουν στις λεγόμενες aree interne: περιοχές μακριά από βασικές υποδομές όπως νοσοκομεία, σχολεία και σιδηροδρομικούς σταθμούς. Παράλληλα, εκατοντάδες χωριά –από την Απουλία μέχρι την Σικελία και από την Τοσκάνη μέχρι τα Απέννινα– χάνουν πληθυσμό κάθε χρόνο.
Η λογική που οδηγεί σε μείωση των δημόσιων υπηρεσιών είναι παλιά: «λίγοι κάτοικοι, υψηλό κόστος λειτουργίας». Όμως αυτή η αριθμητική δεν υπολογίζει το τίμημα της εγκατάλειψης: ή δάση που δεν καθαρίζονται
αγροτικές υποδομές που καταρρέουν
φυσικοί κίνδυνοι που τελικά πλήττουν και τις πόλεις.
Όταν ένα χωριό χάνει το σχολείο του, τον πολιτιστικό του χώρο ή το τελευταίο του λεωφορείο, δεν χάνει απλώς υπηρεσίες. Χάνει τον λόγο ύπαρξής του.
Και όμως, η κοινωνία των πολιτών αντιστέκεται: νεανικά δίκτυα, πολιτιστικοί σύλλογοι, τοπικές συνεταιριστικές πρωτοβουλίες προσπαθούν να επαναφέρουν ζωή εκεί όπου η δημόσια πολιτική συχνά σηκώνει τα χέρια ψηλά.
Η ελληνική επαρχία: το ίδιο κάδρο με διαφορετικά χρώματα
Η Ελλάδα, παρότι έχει διαφορετικές γεωγραφικές και ιστορικές συνθήκες, βιώνει την ίδια δομική κρίση.
Η ηπειρωτική ενδοχώρα –από την Ήπειρο μέχρι τη Δυτική Μακεδονία– αλλά και εκατοντάδες νησιά αντιμετωπίζουν ένα παρόμοιο σπιράλ παρακμής:
νεανικός πληθυσμός που φεύγει
υπηρεσίες που συρρικνώνονται
οικονομικές δραστηριότητες που δεν ανανεώνονται
κοινωνική απομόνωση που εντείνεται.
Από τα βουνά της ορεινής Αρκαδίας μέχρι τα μικρά νησιά των Κυκλάδων, υπάρχουν κοινότητες όπου η μόνιμη κατοίκηση θεωρείται πλέον πράξη αντίστασης.
Οι δύο χώρες μοιράζονται ένα ακόμη κοινό στοιχείο: η πολιτική βούληση παραμένει συχνά αποσπασματική. Μικρά προγράμματα, περιορισμένη χρηματοδότηση, απουσία μακροχρόνιας στρατηγικής. Σαν να προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε ένα γεωλογικό ρήγμα με επιδέσμους.
Ένας ευρωπαϊκός φαύλος κύκλος
Η δημογραφική συρρίκνωση των αγροτικών περιοχών δεν είναι εθνικό πρόβλημα. Είναι πανευρωπαϊκό σύμπτωμα.
Στην ΕΕ, 37 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε απομακρυσμένες αγροτικές ζώνες. Το 1/3 από αυτούς προορίζεται, σύμφωνα με μελέτες, να μετακινηθεί προς τα αστικά κέντρα μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Αυτό σημαίνει:
λιγότερη διατροφική αυτάρκεια
περισσότερη συγκέντρωση εξουσίας στις μητροπόλεις
απώλεια πολιτιστικής ποικιλότητας
περιβαλλοντικό ρίσκο από εγκαταλελειμμένες γαίες
Πρόκειται για ένα «ήσυχο δημογραφικό τσουνάμι», που όμως αναδιαμορφώνει ολόκληρο το γεωπολιτικό προφίλ της Ευρώπης.
Η κοινωνία των πολιτών ως μοχλός αναγέννησης
Όσο οι δημόσιες πολιτικές δείχνουν αμήχανες, τόσο περισσότερο αναδεικνύεται η αξία της πρωτοβουλίας από τα κάτω.
Και στην Ιταλία και στην Ελλάδα, οι πιο ελπιδοφόρες ιστορίες δεν προέρχονται από υπουργικά γραφεία, αλλά από ομάδες πολιτών:
κοινότητες που επαναλειτουργούν σχολεία ως πολυχώρους
νέους που οργανώνουν κινηματογραφικές, επιμορφωτικές, ενημερωτικές, αθλητικές και πολιτιστικές δράσεις
τοπικούς συνεταιρισμούς που αξιοποιούν εγκαταλελειμμένα κτήματα και κτίρια
προγράμματα επανεγκατάστασης νεαρών οικογενειών σε χωριά
ψηφιακές πρωτοβουλίες τηλεργασίας για να κρατηθούν οι νέοι στην περιφέρεια
Η αναγέννηση της υπαίθρου δεν είναι μόνο οικονομική πράξη. Είναι κοινωνική, πολιτισμική, ανθρωπολογική.
Προς ένα νέο ευρωπαϊκό μοντέλο περιφερειακής ζωής
Η δημογραφική ερημοποίηση των χωριών δεν είναι μοίρα. Είναι αποτέλεσμα επιλογών –και άρα μπορεί να αλλάξει και με νέες επιλογές.
Η Ευρώπη χρειάζεται:
1. Μακροπρόθεσμη στρατηγική για την ύπαιθρο, όχι αποσπασματικά έργα.
2. Εγγύηση βασικών υπηρεσιών σε κάθε χωριό: σχολείο, ιατρική κάλυψη, συγκοινωνία.
3. Οικονομικά κίνητρα για νέους κατοίκους και επαγγελματίες.
4. Επανεπένδυση στην πολιτιστική ζωή και στα τοπικά δίκτυα.
5. Συμμετοχικά μοντέλα διακυβέρνησης, όπου οι ίδιοι οι κάτοικοι καθορίζουν τις προτεραιότητες.
Δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ευρωπαϊκή συνοχή αν οι αγροτικές περιοχές της ηπείρου εγκαταλειφθούν στη μοίρα τους.
Η ύπαιθρος, ελληνική και ιταλική, δεν είναι ένας χαμένος κόσμος· είναι ένας κόσμος που ακόμη μπορεί να σωθεί – αν αναγνωρίσουμε την αξία του και αν επιμείνουμε στον αγώνα για την αναζωογόνησή του., που όμως ακούστηκε σαν επισημοποίηση ενός θανάτου. Όχι πρόληψη. Όχι αναζωογόνηση. Αλλά διαχείριση της παρακμής.
* 
Ο Ευάγγελος Αλεξανδρής Ανδρούτσος είναι πρόεδρος του ΕλληνοΪταλικού Συνδέσμου, επιμορφωτής, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, εκδότης.
